KATEGORIA
Przygotowanie do czytania
Znaczenie percepcji wzrokowej dla umiejętności czytania i pisania
CZAS CZYTANIA: 20 MINUT
Czym jest percepcja wzrokowa?
Percepcja wzrokowa uczestniczy w niemal wszystkich działaniach człowieka. Powiązana z funkcjami małej motoryki (ruchy palców i dłoni) odgrywają kluczową rolę w opanowaniu czytania oraz pisania, a także nauki ortografii, liczenia i wielu innych umiejętności.
Autorka Testu Rozwoju Percepcji Wzrokowej Marianne Frostig (1989, s. 4) pisze, że percepcja wzrokowa jest „zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych, a także do ich interpretacji poprzez skojarzenia z uprzednim doświadczeniem”.
Sprawne funkcje wzrokowe pomagają dzieciom:
a) w nauce czytania:
- rozpoznawać litery,
- zauważać różnice pomiędzy literami,
- różnicować kolejność liter w wyrazach,
- postrzegać rozmieszczenie wyrazów na płaszczyźnie.
b) w nauce pisania pomagają przypomnieć:
- kształty liter,
- sposób łączenia liter w wyrazy,
- sposób łączenia wyrazów w zdania,
- jak rozmieścić tekst na kartce.
Rozpoznawanie i rozróżnianie bodźców wzrokowych o których pisze M. Frostig dokonuje się w naszym umyśle. To znaczy, że percepcja wzrokowa przetwarza informacje wizualne, ale nie jest związana z wadami wzroku.
To znaczy, że jeśli widzimy dwie linie ułożone w taki sposób = , to obraz powstaje na siatkówce oka, ale w mózgu dokonuje się interpretacja, że te dwie linie oznaczają znak równości.
W procesie spostrzegania są niezbędne dwa składki:
RECEPCJA WZROKOWA – odbieranie bodźców przez narząd wzroku, gromadzenie informacji wizualnych
PERCEPCJA WZROKOWA – rozpoznawanie, rozróżnianie i interpretowanie bodźców wzrokowych
Percepcja wzrokowa nie może się odbywać bez aktywności umysłu. Oba te składki są od siebie współzależne. Bez recepcji nie ma informacji wzrokowej, a bez możliwości interpretacji zebrane informacje nie mają znaczenia i nie mogą być efektywnie wykorzystywane. (Necka, Orzechowski, Szymura 2006; za: Walkiewicz-Krutak 2020, s. 9)
Dlatego prawidłowe spostrzeganie będzie zależało od dobrego wzroku ale także od sprawnego analizatora wzrokowego. W skład analizatora wzrokowego wchodzą:
- receptor (oko),
- nerw wzrokowy (droga doprowadzająca),
- płat potyliczny (ośrodek przetwarzania wzrokowego w mózgu).
Zaburzenia percepcji wzrokowej dotyczące czytania i pisania
Umiejętność czytania i pisania w okresie wczesnoszkolnym mogą znacząco utrudniać zaburzenia funkcji wzrokowych.
Już u dzieci w wieku przedszkolnym można zaobserwować symptomy zaburzeń percepcji wzrokowej. Odnoszą się do one głównie obniżonej sprawności wzrokowo-ruchowej. Chciałabym jednak skoncentrować się wyłącznie na błędach dotyczących pisania i czytania, które mogą świadczyć o problemach w spostrzeganiu wzrokowym. Są to:
- mylenie liter o podobnym kształcie na przykład a-d, E-F, l-ł-t,
- mylenie liter o takim samym lub podobnym kształcie ale inaczej położonych w przestrzeni na przykład d-b, g-p, n–u, w-m,
- odwracanie kolejności liter w sylabach ab-ba, on-no,
- mylenie podobnie wyglądających wyrazów na przykład bak-bok, kaseta-kareta,
kapitan-kapitał, pada-bada, - przestawianie liter lub sylab w wyrazach na przykład kolor-korol, kolor-kolol, kolor-koror,
- opuszczanie liter w wyrazach (szczególnie w zbitkach spółgłoskowych) na przykład:
kurtka-kurta, skrypt-skypt, - opuszczanie drobnych elementów graficznych liter na przykład kropek, kresek, ogonków,
- opuszczanie wyrazów lub całych linijek w trakcie czytania,
- pomijanie znaków interpunkcyjnych,
- popełnianie błędów ortograficznych,
- pisanie wyrazów od prawej do lewej strony,
- nieprawidłowe rozmieszczanie wyrazów na kartce,
- wolne tempo czytania (dzieci dużo uwagi poświęcają rozpoznaniu liter, dostrzeganiu różnic między nimi – skupiają się na technicznej stronie pisma),
- słabe rozumienie treści czytanego tekstu,
- gubienie miejsca czytania,
- zgadywanie części lub całego tekstu,
- trudność w utrzymaniu pisma w liniaturze.
Warto wspomnieć, że dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mogą mieć trudności natury emocjonalnej. Dzieci szybko porównują się z rówieśnikami, dlatego świadome swoich trudności mogą być mniej pewne siebie, a w konsekwencji niechętne do czytania i pisania.
Właściwości percepcji wzrokowej
Poniżej chciałabym wskazać na właściwości percepcji wzrokowej, które mają duże znaczenie dla uczenia się czytania i pisania oraz zaproponować poglądowe przykłady ćwiczeń, które mogą wesprzeć dzieci w rozwijaniu funkcji wzrokowych.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa
Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest to zharmonizowanie ruchów gałek ocznych z ruchami ciała lub którejś z jego części. Większość czynności, które wykonujemy na co dzień, takie jak krojenie nożem czy wiązanie butów wymaga rozwiniętej koordynacji wzrokowo – ruchowej.
Dzieci z zaburzoną koordynacją mogą mieć trudności ze sprawnym wykonywaniem czynności samoobsługowych, zadaniami sportowymi ale także będą miały trudności w uczeniu się pisania. Kreślenie liter wymaga bowiem dokładnych ruchów ręki. Dlatego, aby usprawnić koordynację wzrokowo – ruchową można proponować dzieciom wiele ćwiczeń i zabaw dostosowanych do wieku i możliwości, takich jak m.in.:
- wiązanie butów, zapinanie guzików, zamków, ubieranie się, rozbieranie,
- jazda na rowerze, skakanie na skakance,
- posługiwanie się sztućcami podczas posiłków,
- lepienie z masy solnej, gliny, plasteliny, modeliny, ciastoliny,
- malowanie palcami, dłońmi, z użyciem pędzla, gąbki, wałka,
- układanie koralików według wzoru (Hama/Pyssla),
Spostrzeganie figury i tła
Spostrzeganie figury i tła polega na koncentrowaniu wzroku na pewnych elementach obrazu, które stanowią figurę i wyłaniania ich z tła.
W praktyce będzie to oznaczało na przykład, że podczas zakupów w dyskoncie spożywczym naszą uwagę skoncentrujemy na produktach po które przyszliśmy. Jeśli naszym celem jest odnalezienie opakowania zielonej herbaty, to ów herbata będzie figurą w naszym polu percepcyjnym. Inne produkty znajdujące się niedaleko takie jak kawa czy inne opakowania herbat będą stanowiły tylko mgliste tło dla tego, czego szukamy. Podsumowując to, co jest obecnie w centrum naszej uwagi staje się figurą dla naszego pola spostrzeżeniowego.
Frostig (1989, s. 6) pisze, że dla „dziecka ze słabo rozwiniętą zdolnością odróżniania figury od tła charakterystyczna jest dezorganizacja czynności i brak koncentracji.” Dziecko przenosi swoją uwagę na nieistotne bodźce na przykład takie, które budzą zainteresowanie swoim dźwiękiem, intensywnym kolorem, określonym zapachem. Nie są to jednak bodźce istotne, czy związane z tym na czym dziecko powinno w tej chwili skoncentrować uwagę. Autorka Testu Percepcji Wzrokowej pisze, że takie dziecko przejawia nadmierne przywiązanie do aktualnej stymulacji. Zaczyna wielokrotnie powtarzać jedną czynność i nie potrafi jej przerwać, aby skupić się na tym, co w danej chwili jest istotne.
W nawiązaniu do uczenia się dziecko z trudnościami w zakresie spostrzegania figury i tła może mieć trudność z odnalezieniem ważnych informacji na obrazku lub w tekście, orientacją na kartce papieru, może mylić sąsiadujące ze sobą litery lub wyrazy, a także opuszczać linijki testu podczas czytania.
Poniżej zamieszczam propozycje ćwiczeń dotyczących spostrzegania figury i tła wraz z poglądowymi zdjęciami.
Stałość spostrzegania
Stałość spostrzegania to zdolność do zauważania stałych właściwości przedmiotów: kształtu, położenia, wielkości niezależenie od wrażeń na siatkówce oka.
Dzięki stałości spostrzegania dzieci potrafią sklasyfikować przedmioty, które należą do jednej kategorii np. kształtu, bez względu na inne cechy takie jak: wielkość, struktura, kolor czy kąt pod którym obserwujemy dany przedmiot.
Przykładowo, stałość spostrzegania wielkości polega na umiejętności spostrzegania rzeczywistej wielkości przedmiotu, niezależnie od różnych czynników. Filiżanka, która stoi na stole przy którym siedzimy będzie postrzegana jako filiżanka tej samej wielkości, jak wtedy, gdy oddalimy się na drugi koniec pokoju.
Ćwiczenia z zakresu stałości spostrzegania będą przydatne dzieciom podczas rozpoznawania kształtów geometrycznych bez względu na ich położenie, wielkość czy kolor. Natomiast podczas czytania stałość spostrzegania jest niezbędna w celu rozpoznania liter, które są zapisane inną czcionką (lub innym charakterem pisma), mają różną wielkość lub kolor.
Spostrzeganie przedmiotu znajdującego się w odległości, jako przedmiotu o tych samych wymiarach jak wtedy, gdy jesteśmy blisko niego (filiżanka).
Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni
Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni jest spostrzeganiem relacji przestrzennej zachodzącej pomiędzy osobą patrzącą, a przedmiotem.
Dziecko rozpatruje świat ze swojego punktu widzenia. Dlatego kształtowanie orientacji przestrzennej rozpoczyna się od wyprowadzania kierunków w przestrzeni od osi własnego ciała: na wprost, w tył, w górę, w dół, w lewo, w prawo. Jest to bardzo ważny element gotowości szkolnej, ponieważ różnicowanie stron jest niezbędne w nauce czytania, pisania oraz rozwiązywania zadań matematycznych. Dzieci z zaburzeniami spostrzegania przedmiotów w przestrzeni będą miały trudność z interpretowaniem pojęć związanych z przestrzenią, takich jak: przed, za, w, obok, u góry, na dole, po lewej stronie, po prawej stronie. Trudności te będą rzutowały na naukę czytania i pisania, ponieważ litery i cyfry postrzegane przez dziecko będą zniekształcone. Charakterystyczne błędy popełniane przez dzieci to m.in. mylenie liter: d:b, p:g, n:u, zmiana kolejności cyfr: 37:73, 96:69 czy mylenie wyrazów np. ma:am, kos:sok.
Spostrzeganie stosunków przestrzennych
Aby dzieci mogły postrzegać stosunki przestrzenne najpierw muszą nabyć umiejętność spostrzegania położenia przedmiotów w przestrzeni.
Spostrzeganie stosunków przestrzennych oznacza zdolność do spostrzegania położenia dwóch lub więcej przedmiotów w stosunku do samego siebie, a także relacji przestrzennych zachodzących między tymi przedmiotami.
Przykładowo, podczas układania puzzli dziecko koncentruje się na każdym z obserwowanych elementów i postrzega ich położenie względem własnego ciała oraz położenie puzzli względem siebie.
Dziecko określa relacje między między przedmiotami i kładzie króliczka: przed i za koszykiem, po lewej i prawej stronie koszyka, na i pod koszykiem, w środku koszyka.
Zapamiętywanie ciągu kształtów i odtwarzanie go z pamięci.
Pamięć wzrokowa
Pamięć wzrokowa umożliwia zapamiętywanie i odtwarzanie informacji widzianych.
Podsumowanie
Przegląd literatury oraz doświadczenia nauczycieli i terapeutów pedagogicznych dowodzą, że trudności w rozwoju percepcji wzrokowej mogą wpłynąć negatywnie na proces uczenia się czytania oraz pisania w młodszym wieku szkolnym, a także mieć wpływ na dalszą drogę edukacyjną dziecka.
Toteż cenna jest rola rodzica, który jako pierwszy jest w stanie dostrzec trudności dziecka w spostrzeganiu wzrokowym, a także pierwszych nauczycieli.
U tych dzieci, które przejawiają trudności w zakresie czytania i pisania niezbędne jest przeprowadzenie Testu Rozwoju Percepcji Wzrokowej.
Jeśli ewentualne zaburzenia zostaną zdiagnozowane należy wdrożyć terapię, która właściwie poprowadzona może znacznie rozwinąć zdolność spostrzegania wzrokowego.
Do powyższego opracowania wykorzystałam następujące źródła:
Frostig, M., Horne, D. (1989). Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom podstawowy (podręcznik). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Odowska-Szlachcic, B., Mierzejewska, B. (2018). Wzrok i słuch – zmysły wiodące w uczeniu się w aspekcie integracji sensorycznej. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
Walkiewicz-Krutak, M. (2020). Zaburzenia funkcji wzrokowych u dzieci w wieku szkolnym oraz ich wpływ na naukę czytania i pisania. Forum Pedagogiczne, 2, 61-74.
Sarnia Skałka 2023